نقد زیباشناسانه دیوان واله اصفهانی

چکیده آقامحمّدکاظم واله اصفهانی(1145ـ1229ق.) از شاعران مشهور در اواخر دوران زندیه و اوایل عهد قاجار می¬زیسته است. دیوان اشعار او چیزی کمتر از شش هزار بیت را شامل می¬شود که قالب عمد? آنها را غزل تشکیل می¬دهد. واله با آنکه در دور? رواج مکتب بازگشت می¬زیسته اما بطور کامل، از معیارهای سبکی آن پیروی نکرده؛ بطوری که ویژگی¬های سبک عراقی در بخش¬هایی از اشعار او نمود بیشتری دارد. در این پایان¬نامه که به نقد زیباشناسان? دیوان واله اصفهانی اختصاص دارد، پس از معرّفی شاعر و شرایط زندگی و زمانه و آثار او و بحث دربار? نهضت بازگشت ادبی، به بررسی دیوان واله اصفهانی و نشانه¬های زیبایی¬شناسی و سخن¬آرایی در آن پرداخته شده است. در این بررسی، ابتدا، به وضعیت قالب¬های شعری و پراکندگی آنها در دیوان توجّه شده و سپس، لایه های مختلف سبک شعر واله در مقایسه با مکتب بازگشت و معیارهای شعر کلاسیک فارسی تشریح گردیده که شامل سبک¬شناسی زبانی، ادبی و فکری می¬شود. در سطح زبانی به ویژگی¬های آوایی، عنصر وزن و واژه¬گزینی، عناصر دستور تاریخی و عوامل نحوی پرداخته شده و سبک ادبی مباحث بدیعی و بلاغی را در برمی¬گیرد که شامل آرایه-های لفظی و معنوی و صورخیال می¬شود. در بررسی سطح فکری سبک شعر واله، علاوه بر برشمـردن مضمون¬هـای مختلف دیوان و طبقه¬بندی آنها، بعضی اندیشه¬های محوری او ـ از جمله مقول?عشق ـ و نیز تلمیحات اشعار او و اصطلاحات مختلف مندرج در آنها گنجانده شده¬است. واله اصفهانی در گزینش قالب¬ها بیشتر به آن دسته از شاعران بازگشت نزدیک شده که غزل را محور خلاقیّت خود قرار داده¬اند؛ با این همه، مضمون غزل¬های او آمیزه¬ای از فضای سبک عراقی، گرایش واسوخت و مضامین بازگشتی است. قصاید واله کم¬شمار و کاملاً تقلیدی هستند و استحکام اشعار قصیده¬سرایان خراسان را دارند. در عین حال، قطعات او بیشترین شباهت را به آثار شاعران بازگشتی دارند و در آنها بیشتر مدح و مادّه تاریخ دیده می¬شود. نمونه¬هایی از قطعات تعلیمی نیز در دیوان واله هست. شعر واله از نظر ویژگی¬های زبانی در مقایسه با شاعران دور? بازگشت پختگی بیشتری دارد که ناشی از وفاداری او به برخی ارزش¬های سبک عراقی است. در زبان وی مواردی از کاربرد الفاظ و ساختارها و کاربردهای کهن فارسی با همان مفاهیم قدیمی دیده می¬شود که ریشه در تقلید شاعر و انس او با آثار کلاسیک دارد. الفاظ عربی درحد متعادل و متعارف به شعر او راه یافته¬اند. مضامین شعر او نیز تابع فضای حاکم بر شعر کلاسیک است و جز برخی لحن¬ها و مضمون¬ها که در غزل او نمود بیشتری یافته-اند ـ نظیر شکواییه، واسوخت و فراقیه است. از نظر ادبی، واله توجّه خاصی به آرایه¬های مبتنی بر تکرار نظیر واج¬آرایی و جناس و تکرار واژه ها داشته است و در بین صنایع معنوی موسیقایی-ترین¬ها را به کار گرفته است. صورخیال نیز نقش موثری در زیبایی اشعار واله دارند او انواع تشبیه را با دقّت و موفقیت در شعر خود به کار گرفته و استعاره¬هایش بیشتر به تشخیص گرایش دارند. استعار? مصرحه نیز در شعر واله چشمگیر است البتّه، این شاعر در کاربرد آرایه ها و صورخیال هرجا به تقلید روی آورده کوشیده است با تصرفات مضمونی یا ساختاری، آن را با ابتکار همراه سازد. وزن اشعار واله متنوع و کیفیّت اعمال قواعد عروضی در شعر او بسیار خوب و بدور از ضعف¬ها و لغزش¬هاست. بحر هزج و رمل بیشترین بسامد را در دیوان او و نیز در غزلیاتش دارد و نمونه های وزن دوری، جز یکی دو بحر سالم، در دیوان او اندک است. ¬ کلید واژه¬ها: واله اصفهانی، شعر دور? قاجار، نقد ادبی، بلاغت، بازگشت ادبی.